สตฺถา อิมํ อตีตํ อาหริตฺวา อนุสนฺธิํ ฆเฏตฺวา ธมฺมํ เทเสนฺโต อิมํ คาถมาห –

[125]

‘‘โย อปฺปทุฏฺฐสฺส นรสฺส ทุสฺสติ, สุทฺธสฺส โปสสฺส อนงฺคณสฺส;

ตเมว พาลํ ปจฺเจติ ปาปํ, สุขุโม รโช ปฏิวาตํว ขิตฺโต’’ติฯ

ตตฺถ อปฺปทุฏฺฐสฺสาติ อตฺตโน วา สพฺพสตฺตานํ วา อทุฏฺฐสฺสฯ นรสฺสาติ สตฺตสฺสฯ ทุสฺสตีติ อปรชฺฌติฯ สุทฺธสฺสาติ นิรปราธสฺเสวฯ โปสสฺสาติ อิทมฺปิ อปเรนากาเรน สตฺตาธิวจนเมวฯ อนงฺคณสฺสาติ นิกฺกิเลสสฺสฯ ปจฺเจตีติ ปติเอติฯ ปฏิวาตนฺติ ยถา เอเกน ปุริเสน ปฏิวาเต ฐิตํ ปหริตุกามตาย ขิตฺโต สุขุโม รโชติ ตเมว ปุริสํ ปจฺเจติ, ตสฺเสว อุปริ ปตติ, เอวเมว โย ปุคฺคโล อปทุฏฺฐสฺส ปุริสสฺส ปาณิปฺปหราทีนิ ททนฺโต ปทุสฺสติ, ตเมว พาลํ ทิฏฺเฐว ธมฺเม, สมฺปราเย วา นิรยาทีสุ วิปจฺจมานํ ตํ ปาปํ วิปากทุกฺขวเสน ปจฺเจตีติ อตฺโถฯ

เทสนาวสาเน โส ภิกฺขุ อรหตฺเต ปติฏฺฐหิ, สมฺปตฺตปริสายปิ สาตฺถิกา ธมฺมเทสนา อโหสีติฯ

โกกสุนขลุทฺทกวตฺถุ นวมํฯ

10. มณิการกุลูปกติสฺสตฺเถรวตฺถุ

คพฺภเมเกติ อิมํ ธมฺมเทสนํ สตฺถา เชตวเน วิหรนฺโต มณิการกุลูปกํ ติสฺสตฺเถรํ อารพฺภ กเถสิฯ

โส กิร เถโร เอกสฺส มณิการสฺส กุเล ทฺวาทส วสฺสานิ ภุญฺชิฯ ตสฺมิํ กุเล ชยมฺปติกา มาตาปิตุฏฺฐาเน ฐตฺวา เถรํ ปฏิชคฺคิํสุฯ อเถกทิวสํ โส มณิกาโร เถรสฺส ปุรโต มํสํ ฉินฺทนฺโต นิสินฺโน โหติฯ ตสฺมิํ ขเณ ราชา ปเสนทิ โกสโล เอกํ มณิรตนํ ‘‘อิมํ โธวิตฺวา วิชฺฌิตฺวา ปหิณตู’’ติ เปเสสิฯ

มณิกาโร สโลหิเตเนว หตฺเถน ตํ ปฏิคฺคเหตฺวา เปฬาย อุปริ ฐเปตฺวา หตฺถโธวนตฺถํ อนฺโต ปาวิสิฯ ตสฺมิํ ปน เคเห โปสาวนิยโกญฺจสกุโณ อตฺถิฯ โส โลหิตคนฺเธน มํสสญฺญาย ตํ มณิํ เถรสฺส ปสฺสนฺตสฺเสว คิลิฯ มณิกาโร อาคนฺตฺวา มณิํ อปสฺสนฺโต ‘‘มณิ เกน คหิโต’’ติ ภริยญฺจ ปุตฺตเก จ ปฏิปาฏิยา ปุจฺฉิตฺวา เตหิ ‘‘น คณฺหามา’’ติ วุตฺเต ‘‘เถเรน คหิโต ภวิสฺสตี’’ติฯ จินฺเตตฺวา ภริยาย สทฺธิํ มนฺเตสิ – ‘‘เถเรน มณิ คหิโต ภวิสฺสตี’’ติฯ สา, สามิ, มา เอวํ อวจ, เอตฺตกํ กาลํ มยา เถรสฺส น กิญฺจิ วชฺชํ ทิฏฺฐปุพฺพํ, น โส มณิํ คณฺหาตีติฯ มณิกาโร เถรํ ปุจฺฉิ – ‘‘ภนฺเต, อิมสฺมิํ ฐาเน มณิรตนํ ตุมฺเหหิ คหิต’’นฺติฯ น คณฺหามิ, อุปาสกาติฯ ภนฺเต, น อิธ อญฺโญ อตฺถิ, ตุมฺเหหิเยว คหิโต ภวิสฺสติ, เทถ เม มณิรตนนฺติฯ โส ตสฺมิํ อสมฺปฏิจฺฉนฺเต ปุน ภริยํ อาห – ‘‘เถเรเนว มณิ คหิโต, ปีเฬตฺวา นํ ปุจฺฉิสฺสามี’’ติฯ สา, สามิ, มา โน นาสยิ, วรํ อมฺเหหิ ทาสพฺยํ อุปคนฺตุํ, น จ เถรํ เอวรูปํ วตฺตุนฺติฯ โส ‘‘สพฺเพว มยํ ทาสตฺตํ อุปคจฺฉนฺตา มณิมูลํ น อคฺฆามา’’ติ รชฺชุํ คเหตฺวา เถรสฺส สีสํ เวเฐตฺวา ทณฺเฑน ฆฏฺเฏสิฯ เถรสฺส สีสโต จ กณฺณนาสาหิ จ โลหิตํ ปคฺฆริ, อกฺขีนิ นิกฺขมนาการปฺปตฺตานิ อเหสุํ, โส เวทนาปมตฺโต ภูมิยํ ปติฯ โกญฺโจ โลหิตคนฺเธนา คนฺตฺวา โลหิตํ ปิวิฯ อถ นํ มณิกาโร เถเร อุปฺปนฺนโกธเวเคน ‘‘ตฺวํ กิํ กโรสี’’ติ ปาเทน ปหริตฺวา ขิปิฯ โส เอกปฺปหาเรเนว มริตฺวา อุตฺตาโน อโหสิฯ

เถโร ตํ ทิสฺวา, อุปาสก, สีเส เวฐนํ ตาว เม สิถิลํ กตฺวา อิมํ โกญฺจํ โอโลเกหิ ‘‘มโต วา, โน วา’’ติฯ อถ นํ โส อาห – ‘‘เอโส วิย ตฺวมฺปิ มริสฺสสี’’ติฯ อุปาสก, อิมินา โส มณิ คิลิโต, สเจ อยํ น อมริสฺสา, น เต อหํ มรนฺโตปิ มณิํ อาจิกฺขิสฺสนฺติฯ โส ตสฺส อุทรํ ผาเลตฺวา มณิํ ทิสฺวา ปเวเธนฺโต สํวิคฺคมานโส เถรสฺส ปาทมูเล นิปชฺชิตฺวา ‘‘ขมถ, เม, ภนฺเต, อชานนฺเตน มยา กต’’นฺติ อาหฯ อุปาสก, เนว ตุยฺหํ โทโส อตฺถิ, น มยฺหํ, วฏฺฏสฺเสเวส โทโส, ขมามิ เตติฯ ภนฺเต, สเจ เม ขมถ, ปกตินิยาเมเนว เม เคเห นิสีทิตฺวา ภิกฺขํ คณฺหถาติฯ

‘‘อุปาสก, น ทานาหํ อิโต ปฏฺฐาย ปเรสํ เคหสฺส อนฺโตฉทนํ ปวิสิสฺสามิ, อนฺโตเคหปเวสนสฺเสว หิ อยํ โทโส, อิโต ปฏฺฐาย ปาเทสุ อาวหนฺเตสุ เคหทฺวาเร ฐิโตว ภิกฺขํ คณฺหิสฺสามี’’ติ วตฺวา ธุตงฺคํ สมาทาย อิมํ คาถมาห –

‘‘ปจฺจติ มุนิโน ภตฺตํ, โถกํ โถกํ กุเล กุเล;

ปิณฺฑิกาย จริสฺสามิ, อตฺถิ ชงฺฆพลํ มมา’’ติฯ (เถรคา. 248) –

อิทญฺจ ปน วตฺวา เถโร เตเนว พฺยาธินา น จิรสฺเสว ปรินิพฺพายิฯ โกญฺโจ มณิการสฺส ภริยาย กุจฺฉิสฺมิํ ปฏิสนฺธิํ คณฺหิฯ มณิกาโร กาลํ กตฺวา นิรเย นิพฺพตฺติฯ มณิการสฺส ภริยา เถเร มุทุจิตฺตตาย กาลํ กตฺวา เทวโลเก นิพฺพตฺติฯ ภิกฺขู สตฺถารํ เตสํ อภิสมฺปรายํ ปุจฺฉิํสุฯ สตฺถา, ‘‘ภิกฺขเว, อิเธกจฺเจ คพฺเภ นิพฺพตฺตนฺติ, เอกจฺเจ ปาปการิโน นิรเย นิพฺพตฺตนฺติ, เอกจฺเจ กตกลฺยาณา เทวโลเก นิพฺพตฺตนฺติ, อนาสวา ปน ปรินิพฺพายนฺตี’’ติ วตฺวา อนุสนฺธิํ ฆเฏตฺวา ธมฺมํ เทเสนฺโต อิมํ คาถมาห –

[126]

‘‘คพฺภเมเก อุปฺปชฺชนฺติ, นิรยํ ปาปกมฺมิโน;

สคฺคํ สุคติโน ยนฺติ, ปรินิพฺพนฺติ อนาสวา’’ติฯ

ตตฺถ คพฺภนฺติ อิธ มนุสฺสคพฺโภว อธิปฺเปโตฯ เสสเมตฺถ อุตฺตานตฺถเมวฯ

เทสนาวสาเน พหู โสตาปตฺติผลาทีนิ ปาปุณิํสูติฯ

มณิการกุลูปกติสฺสตฺเถรวตฺถุ ทสมํฯ

11. ตโยชนวตฺถุ

น อนฺตลิกฺเขติ อิมํ ธมฺมเทสนํ สตฺถา เชตวเน วิหรนฺโต ตโย ชเน อารพฺภ กเถสิฯ

สตฺถริ กิร เชตวเน วิหรนฺเต สมฺพหุลา ภิกฺขู สตฺถุ ทสฺสนตฺถาย อาคจฺฉนฺตา เอกํ คามํ ปิณฺฑาย ปวิสิํสุฯ คามวาสิโน เต สมฺปตฺเต อาทาย อาสนสาลาย นิสีทาเปตฺวา ยาคุขชฺชกํ ทตฺวา ปิณฺฑปาตเวลํ อาคมยมานา ธมฺมํ สุณนฺตา นิสีทิํสุฯ